Sprawa polska na arenie międzynarodowej w przededniu I wojny światowej

Rok 1914 jest bez wątpienia datą przełomową w dziejach Europy i Polski, wy­znacza bowiem początek Wielkiej Wojny, która miała wstrząsnąć fundamen­tami cywilizacji białego człowieka, skierować historię Starego Kontynentu i świata na nowe tory, a Polakom stworzyć szansę odbudowy niepodległego państwa po 123 latach niewoli. Powinniśmy jednak pamiętać, że kiedy latem tego roku w Europie przemówiły armaty, a cesarz Wilhelm II obiecywał żoł­nierzom niemieckim: „Wrócicie do domu zwycięzcami, zanim liście opadną z drzew”, „sprawa polska” od dwóch pokoleń leżała w głębokim zapomnie­niu. Daremnie szukalibyśmy wówczas na zachodzie „lobbystów” polskiej niepodległości w klasycznym rozumieniu tego pojęcia, czy nawet polityków publicznie napomykających o konieczności odbudowy Rzeczpospolitej.

Cesarz Francuzów Napoleon III mawiał swego czasu, że Polska to kraj dla którego wszyscy (oczywiście poza zaborcami) chcą coś zrobić, ale nikt nie robi nic. Ten stan rzeczy uległ zmianie, gdy zwycięstwo Prus w wojnie z Francją (1870–71) doprowadziło do zjednoczenia Niemiec i zmieniło układ sił w Europie. Francja, jedyne mocarstwo okazujące Polakom sympatię i zro­zumienie dla ich niepodległościowych aspiracji, żądna rewanżu za poniesioną klęskę i upokorzenie, a zarazem obawiająca się rosnącej potęgi militarnej i gospodarczej cesarstwa niemieckiego, szukała zbliżenia z Petersburgiem. To pociągało za sobą bezwzględnie konieczność porzucenia kwestii polskiej, którą carat uważał za wewnętrzną sprawę Rosji.

Wśród Francuzów przetrwało jednak sporo sympatii pour la pauvre PologneFranc.: dla biednej Polski., dawnego sojusznika z czasów epopei napoleońskiej. Stephen Bonsal, amerykański dyplomata, pisarz, korespondent wojenny, opisał swoje spotkanie w 1920 roku z Georges’em Clemenceau. W trakcie rozmowy ten wybitny polityk francuski, znany z żelaznej konsekwencji w realizowaniu planów politycznych i bezwzględności wobec swoich przeciwników, dzięki czemu zyskał przydomek „Tygrys”, wielbiciel impresjonizmu i zagorzały wróg kajzerowskich Niemiec, tłumaczył Amerykaninowi przyczyny swojej życzliwości wobec Polaków. Mó­wił, że polscy powstańcy żyjący na emigracji we Francji wywarli wielki wpływ na wybór jego drogi życiowej. Jako dziecko słuchał ich opowieści „z nabożeń­stwem”. „Otworzyli przede mną świat romantyzmu – jedyną prawdziwą rzecz w życiu” – mówił Clemenceau. Podziwiał Polaków za „niesłabnące umiłowa­nie wolności i niepodległości”. Mógł to robić prywatnie, podobnie jak wielu Francuzów, zaliczających Polaków do grona swoich osobistych przyjaciół. Natomiast w przestrzeni publicznej, przez cztery dziesięciolecia poprzedza­jące wybuch Wielkiej Wojny, nie wolno było nad Sekwaną pisać o sprawie wskrzeszenia państwa polskiego ani na ten temat dyskutować.

Wielka Brytania, od czasów upadku Napoleona, spoglądała na Europę z wyżyn wyspiarskiej polityki „wspaniałej izolacji” i interesów mocarstwa światowego. Sprawa polska była drobnym elementem polityki imperialnej; jeśli Londyn dotykał go w XIX stuleciu, czynił to wyłącznie instrumentalnie. Podpisanie wraz z Francją not dyplomatycznych w obronie Polaków podczas powstania styczniowego nie wynikało z zainteresowania losem rozdartego rozbiorami narodu. Podyktowane było względami czysto politycznymi: za­miarem pokrzyżowania rysującego się już wówczas zbliżenia francusko-rosyj­skiego, które mogło zachwiać delikatną równowagą na kontynencie. Brak tej równowagi otwierał drogę do zdominowania Europy przez jedno mocarstwo lub sojusz mocarstw. A tego Brytyjczycy – po lekcji wojen napoleońskich – pragnęli uniknąć. Dopiero rosnąca szybko potęga Niemiec, a zwłaszcza ich zbrojenia na morzu i konkurencja gospodarcza, początkowo lekceważone, potem budzące zaniepokojenie, pozwoliły decydentom z Downing Street odnieść się życzliwie do zbliżenia, a następnie sojuszu francusko-rosyjskiego. Z powodów wymienionych wyżej po 1871 roku na arenie międzynarodowej przez ponad 40 lat obowiązywało milczenie w sprawie polskiej.

W obliczu ówczesnej potęgi zaborców dysponujących milionowymi armiami zdecydowana większość Polaków po klęsce powstania styczniowe­go porzuciła nadzieje na odzyskanie niepodległości siłą oręża. Popularność zyskiwały koncepcje pracy organicznej i koncepcje połączenia wszystkich ziem polskich pod berłem jednego z monarchów zaborczych. Wielu wska­zywało na Austrię, gdzie Polacy pod władzą Franciszka Józefa cieszyli się największymi swobodami, inni – głównie zwolennicy Narodowej Demo­kracji – opowiadali się za Rosją, widząc w Niemcach największe zagrożenie dla polskości.

Latem 1914 zaborcy Polski stanęli przeciwko sobie w dwóch wrogich obozach. Zatem logicznie rzecz biorąc, niezależnie od tego, czy zwyciężyłyby mocarstwa ententy, czy państwa centralne, los Polski nadal spoczywałby w rękach jednego lub dwóch dotychczasowych zaborców. Kiepska perspekty­wa dla sprawy niepodległości! 14 sierpnia 1914 wielki książę Mikołaj Mikoła­jewicz, ówczesny naczelny wódz armii rosyjskiej, wydał do Polaków odezwę zapowiadającą odrodzenie Polski swobodnej w wierze, języku i samorządzie pod berłem cara. Odezwa nie została podpisana przez cara Mikołaja II, nie miała zatem znaczenia prawnego. Można było się z niej wycofać lub odczytać ją tak, aby w pełni odpowiadała wyłącznie rosyjskiej racji stanu. Na rosyjskim plakacie propagandowym z 1914 roku widzimy pogodnego, silnego sołdata carskiego z uśmiechem podającego dłoń polskiemu szlach­cicowi w kontuszu. Ładny gest, za którym nie szedł żaden konkret. Jeszcze mgliściej brzmiały odezwy dowództw niemieckiego i austriackiego apelujące do Polaków, aby wsparli ich wojska i zaufali wielkoduszności Wilhelma II i Franciszka Józefa.

To było wszystko, na co naród polski mógł liczyć u progu Wielkiej Wojny. Trzeba było doprawdy ogromnej wiary i determinacji, aby chwytać za broń w przekonaniu, że czyn orężny może nam niepodległość przybliżyć. Nie zabrakło tej wiary studentom, literatom, dziennikarzom, prawnikom, robotnikom, góralom, reprezentantom różnych klas społecznych, zawodów i ugrupowań politycznych, którzy w Galicji szli do Legionów Polskich, aby walczyć przeciwko Rosji, a w dalekiej Francji na wezwanie pisarza Wacława Gąsiorowskiego i Komitetu Wolontariuszów Polskich zgłaszali się do oddzia­łów, które miały walczyć u boku armii francuskiej z Niemcami. Wszyscy kładli na szalę swoje życie, ofiarę krwi i cierpienia w imię jakże niepewnej wizji niepodległej ojczyzny.

Ochotnicy idący ulicami Paryża ze śpiewem Mazurka Dąbrowskiego, witani przez przechodniów okrzykami „Vive la Pologne!” nie spodziewa­li się, iż na żądanie carskiej Rosji władze francuskie zabronią formowania oddziałów polskich. Zostali wcieleni do 1 Pułku Cudzoziemskiego w Legii Cudzoziemskiej i przeszli do historii pod nazwą „bajończyków”, płacąc za umiłowanie wolności krwią obficie przelaną, zwłaszcza podczas bitwy pod Arras w maju 1915. Zdziesiątkowany oddział bajończyków został po bitwie rozformowany, a jego żołnierze, w uznaniu niezwykłego męstwa, otrzymali prawo wyboru służby w dowolnym oddziale armii francuskiej.

Legiony sformowane w Galicji przetrwały różne koleje losu i wyróżniły się wspaniałą postawą na tle wielonarodowej armii austriackiej. Ostatnia strofa wiersza Ta, co nie zginęła, najpiękniejszego utworu polskiego okresu Wielkiej Wojny, pióra legionisty, poety i pisarza Edwarda Słońskiego, lapi­darnie ujmuje spoiwo łączące szeregi legionistów, którzy rzucali „swój życia los na stos”:

Bo wciąż na jawie widzę
i co noc mi się śni,
że Ta co nie zginęła
wyrośnie z naszej krwi.

W ówczesnych realiach czyn zbrojny nie mógł nam przywrócić nie­podległości, ale stał się zarzewiem decyzji, które wyciągnęły sprawę polską z politycznego niebytu. W 1916 roku państwa centralne uginały się już pod brzemieniem blokady kontynentalnej, zaczynało brakować rekruta do uzu­pełniana wielkich strat ponoszonych na frontach. Postawa legionistów na­sunęła niektórym politykom i wojskowym niemieckim pomysł utworzenia armii polskiej, która przejmując część frontu na wschodzie, umożliwiłaby przerzucenie dużych sił niemieckich na zachód i pokonanie Francji, zanim Stany Zjednoczone zdecydują włączyć się do wojny po stronie ententy. Zwo­lennikiem takiego rozwiązania był między innymi generał Erich Luden­dorff, generalny kwatermistrz armii niemieckiej. Po długich sporach, mimo sprzeciwu wielu polityków, pod presją potrzeb wojskowych zdecydowano się sięgnąć po kartę polską. Efektem był Akt 5 listopada, który niewiele Polakom obiecywał, ale wyniósł sprawę polską na arenę międzynarodową. Na Zacho­dzie, gdzie powstania XIX wieku wyrobiły nam nie do końca prawdziwą opi­nię „organicznie antyrosyjskich” radykałów, romantyków zawsze gotowych do walki z imperium carskim, perspektywę sformowania milionowej armii polskiej walczącej u boku Niemiec przyjęto jak realne zagrożenie. Mocarstwa ententy sugerowały Mikołajowi II, aby Rosja coś Polakom zaoferowała.

Zaskoczeniem dla większości obserwatorów ówczesnej sceny politycz­nej było zdecydowane wparcie sprawy polskiej przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona, który 22 stycznia 1917, w orędziu do Kongresu oświadczył, że jednym z celów wojny jest powstanie Polski zjed­noczonej, niepodległej, samodzielnej. Dlaczego prezydent czołowej potęgi gospodarczej świata, od wielu lat utrzymującej dobre stosunki z Rosją, złożył tak przychylne Polakom oświadczenie? W USA żyła wprawdzie kilkumi­lionowa Polonia, ale brakowało – tak wpływowych jak we Francji – elit polskich. W polityce amerykańskiej nie było tradycji wspierania naszych powstań narodowych ani zabierania głosu w kwestii polskiej.

Na przełomie XIX i XX stulecia elity polskie w Stanach Zjednoczo­nych, nieliczne wprawdzie, ale ofiarne i potrafiące wykorzystać szerokie prawa amerykańskiej demokracji, wykonały olbrzymią pracę, aktywizując skupiska miejscowej Polonii, budząc w niej ducha narodowego. Ogromne zasługi w tym dziele położyło Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które przygotowywało polską młodzież do walki o niepodległą ojczyznę, a w listopadzie 1912 pu­blicznie zadeklarowało pomoc, wszelkimi środkami, dla ruchu powstańcze­go przeciwko Rosji. Dwa lata wcześniej, na Narodowym Kongresie Polskim – zwołanym w Waszyngtonie w pięćsetlecie zwycięstwa pod Grunwaldem, podjęto uchwałę głoszącą: „My, Polacy, mamy prawo do bytu samodzielnego, narodowego i uważamy za swój obowiązek dążyć do osiągnięcia niepodle­głości politycznej naszej Ojczyzny”Czyn zbrojny Wychodźstwa Polskiego w Ameryce – zbiór dokumentów i materiałów historycznych, oprac. Jerzy Walter, New York–Chicago 1957, s. 58.. Tak budowała swoją siłę amerykańska Polonia, tak rodziła się idea „Armii Kościuszkowskiej”, która – jak ufano – po wybuchu wojny europejskiej będzie mogła przybyć na Stary Kontynent i dopomóc rodakom w wyrwaniu ojczyzny z zaborczej niewoli.

Jednak Polonia nie była w stanie wpływać w dostrzegalnym stopniu na postawę polityków i społeczeństwa amerykańskiego. W pierwszych la­tach Wielkiej Wojny dominowały wśród Amerykanów nastroje pacyfistyczne z przewagą sympatii dla Niemiec – między innymi dzięki oddziaływaniu prężnej, silnej liczebnie i ekonomicznie emigracji niemieckiej, a także po­strzeganiu Wielkiej Brytanii oraz Francji – mocarstw kolonialnych – jako państw blokujących swobodę handlu i inwestycji na opanowanych przez nie obszarach.

Natomiast sprawa polska otrzymała na gruncie amerykańskim potężne wsparcie ze strony człowieka, który niezwykłą karierę zawdzięczał swoim niepospolitym zdolnościom i przymiotom osobistym. Był nim Ignacy Jan Paderewski. Najwybitniejszy pianista swojej epoki, wirtuoz, kompozytor obdarzony ogromnym talentem, niezwykłą aparycją, wszędzie, gdzie wy­stępował z koncertami, odnosił oszałamiające sukcesy. Szybko stał się bodaj najpopularniejszą, najbardziej rozpoznawalną postacią w Stanach Zjednoczo­nych, pozostając zarazem gorącym polskim patriotą. Dla Amerykanów był to po prostu „Paddy” z olbrzymią grzywą blond włosów na głowie, bohater pierwszych stron najpoczytniejszych gazet, obiekt życzliwych żartów, dowci­pów, a przede wszystkim niekłamanego podziwu, uwielbienia. Całe rodziny potrafiły przejeżdżać setki kilometrów, aby wysłuchać koncertu Mistrza. Dziennikarze pisali o „Paddymanii”, która ogarnęła kraj już po pierwszym tournée Paderewskiego w latach 1891–92. Stał się najbogatszym artystą prze­łomu XIX/XX wieku, pierwszym celebrytą nadchodzącej epoki.

Swoją niezwykłą popularność, szczególny dar słowa, umiejętność na­wiązywania kontaktów i – trzeba dodać – naturalną, płynącą z całej jego niezwykłej postaci, zdolność autopromocji wykorzystywał dla sprawy na­rodowej. Z ogromnego majątku, jaki dane mu było zgromadzić, obficie czerpał fundusze na wspieranie polskich inicjatyw w uciemiężonym kraju i na obczyźnie. Był inicjatorem największych uroczystości patriotycznych na ziemiach polskich doby zaborów – obchodów pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem, fundatorem pomnika króla Jagiełły w Krakowie. Dumny ze swojej polskości, zawsze ją podkreślał. Carowi, który gratulował mu sławy, wyrażając zadowolenie, że największym wirtuozem świata jest Rosjanin, od­powiedział: „Najjaśniejszy Panie, jestem Polakiem”, wprawiając w konfuzję otoczenie samodzierżcy Rosji.

Po wybuchu wojny światowej walka o odrodzenie ojczyzny stała się dla niego absolutnym priorytetem, całym sensem życia. Jeśli zatem można mówić o widocznym, głośnym lobbingu sprawy polskiej na Zachodzie w 1914 roku, był to lobbing prowadzony przez Paderewskiego. W ciągu następnych trzech lat wygłosił ponad 340 przemówień o swojej ojczyźnie, jej walce o wolność, prawie do niepodległości. Szerokim echem rozeszły się i wielokrotnie cyto­wane były słowa Paderewskiego wypowiedziane w 1915 roku podczas spotka­nia z amerykańską Polonią: „Jestem Wam bratem. Dla wszystkich, którzy tu jesteście, jednakie braterskie żywię uczucie, miłość gorącą, serdeczną. Jestem Polakiem, wiernym synem Ojczyzny. Myśl o Polsce wielkiej i silnej, wolnej i niepodległej, była i jest treścią mego istnienia; urzeczywistnienie jej było i jest jedynym celem mego życia. Choć większość lat spędziłem wśród obcych, nie sprzeniewierzyłem się jej ani na chwilę i nie sprzeniewierzę nigdy”„Kurjer Poznański” nr 140 z 23 czerwca 1915, s. 1. Działalność patriotyczną Ignacego Jana Paderewskiego i jego działania w sprawie polskiej bogato ilustruje album Mariusza Olczaka, Ignacy Jan Paderewski 1860–1941, Warszawa 2018..

Każda wielka idea, myśl przełamująca niemoc i stereotypy potrzebuje swoich liderów. Ludzi, którzy potrafią zogniskować wysiłki milionów dla jej urzeczywistnienia. Takim niekwestionowanym liderem dla sprawy polskiej na Zachodzie w latach 1914–18 stał się bez wątpienia Ignacy Jan Paderewski, wspierany w swej pracy przez kręgi Polonii. Dzięki przyjaźniom i znajomo­ściom z wybitnymi postaciami świata polityki (między innymi Edwardem Mandellem House’em, najbardziej zaufanym doradcą prezydenta Woodrowa Wilsona, samym prezydentem Wilsonem czy Herbertem Hooverem), finan­sjery, mediów budował – zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych – zaplecze intelektualne, polityczne, finansowe dla popularyzowania sprawy niepodle­głości Polski, uczynienia z niej w świadomości polityków Zachodu warunku koniecznego dla zawarcia trwałego, sprawiedliwego pokoju.

Był on najbardziej skutecznym „lobbystą” Polski w czasach, kiedy wiedza o naszym narodzie i jego losach okazała się szczególnie potrzebna w kręgach polityków największych mocarstw świata. Swoim słowem, talentem, osobo­wością nie tylko tę wiedzę szerzył, ale pozyskiwał Polsce przyjaciół wśród najbardziej wpływowych osobistości.

Na początku XX wieku większość Europejczyków i Amerykanów, którzy cośkolwiek o Polsce wiedzieli, kojarzyła nasz kraj z Królestwem Kongresowym. Sprawa polska, bez stałego nagłaśniania, rosnącej siły prze­bicia, mogła przegrać swoją szansę podczas targów mocarstw o powojenny kształt Starego Kontynentu. Zwycięska ententa mogła ofiarować Polakom małe państwo, absolutnie nieodpowiadające ambicjom i potrzebom narodu. Wprawdzie niezależne, z bytem zagwarantowanym przez traktaty między­narodowe, lecz niezdolne do przetrwania w Europie Środkowo-Wschodniej, ogarniętej chaosem, skłóconej i zagrożonej przez ekspansję bolszewizmu.

W osobie Ignacego Jana Paderewskiego mieli Polacy w państwach en­tenty postać tak popularną i wpływową jak żaden inny uciemiężony naród Europy. Człowieka, który w latach Wielkiej Wojny zrobił na Zachodzie dla odrodzenia Rzeczpospolitej więcej niż jakikolwiek polski polityk. Nazwisko Paderewskiego wielokrotnie pojawia się w świadectwach zachodnich „lobbystów”, zawsze w niezwykle pozytywnym świetle, ze słowami podziwu dla talentu Mistrza, całej jego osobowości i gorącego patriotyzmu.

Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny jako sojusznik ententy 6 kwietnia 1917. Już 28 czerwca tego roku pierwsze oddziały amerykańskie przybyły do Europy. Generał John Pershing, dowódca Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych, schodząc z okrętu na ziemię francuską, wypowiedział sło­wa: „La Fayette, oto jesteśmy”. Oddał w ten sposób hołd bohaterowi Wielkiej Rewolucji Francuskiej i amerykańskiej wojny domowej o niepodległość.

W ślad za wojskiem coraz liczniej zaczęli pojawiać się na Starym Kon­tynencie politycy, wysłannicy prezydenta Wilsona, urzędnicy, ekonomiści, przemysłowcy, przedstawiciele organizacji charytatywnych. Zbierano infor­macje użyteczne przy usprawnianiu systemu materialnej pomocy dla ludno­ści dotkniętej działaniami wojennymi. Gromadzono dane, które mogły być przydatne dla władz USA w przygotowaniu propozycji planów powojennej odbudowy Europy, a także przebudowy politycznej kontynentu, między in­nymi w kontekście ofiarowania prawa do wolności narodom uciemiężonym oraz nowego wytyczenia granic państw.

---

W tym miejscu, po przybliżeniu w dużym skrócie stanu sprawy polskiej na Zachodzie w przededniu I wojny światowej oraz mechanizmów, które uczyniły kwestię odbudowy Rzeczpospolitej tematem ważnym na arenie międzynarodowej, dochodzimy do pytania o rolę, jaką odegrali lobbyści polskiej niepodległości pochodzący z mocarstw anglosaskich w czasach prze­łomowych dla kształtowania nowej Europy. Ich poglądy, dyskusje, spory, podejmowane działania, skalę wiedzy o Polsce i problemach Europy Środko­wo-Wschodniej przybliżają obszerne fragmenty pamiętników, dzienników, korespondencji, dokumentów, tekstów wystąpień, które po so­bie pozostawili, po raz pierwszy publikowane w języku polskim na kartach Lobbystów.

Po pokonaniu kajzerowskich Niemiec o powojennym kształcie Europy miały zadecydować cztery mocarstwa: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja i Włochy. Pokolenia polskich patriotów doby zaborów wiązały na­dzieję na odbudowę Rzeczpospolitej z pomocą Francji. Nadzieja ta przebija z dzieł wieszczów narodowych, z kart obfitej literatury romantycznej, ma­larstwa, memuarystyki, a nawet z twórczości ludowej. Kiedy w 1837 roku na Długiej w Warszawie rosyjski zaborca przebudował na katedrę prawosławną odebrany pijarom kościół pod wezwaniem Matki Bożej Zwycięskiej, ulica warszawska odpowiedziała wierszykiem:

Poczekajcie no kopułki,
Przyjdą jeszcze z Francji pułki,
My nie chcemy waszej wiary.
Wróci nasza i pijary.

Francja, mocarstwo, na które spoglądano przez pryzmat epoki napole­ońskiej, wspólnej z Francuzami walki pod sztandarami „boga wojny” i ów­czesnych nadziei na wskrzeszenie ojczyzny, miała być sojusznikiem w boju z trzema zaborcami. Idea odbudowy Rzeczpospolitej mogła liczyć na życzliwość Francji. Francuzów łączyła z Polską pamięć wspólnej walki w epoce napoleońskiej, echa dawnych kontaktów politycznych. Nad Sekwaną żyła liczna grupa polskich emigrantów, zasilana przez uchodźców z kraju po ko­lejnych nieudanych powstaniach. Niektórzy z nich robili kariery w świecie polityki, sztuki, wielu należało do elity polskiego społeczeństwa, dyspono­wało dobrym wykształceniem, biegłą znajomością języka francuskiego. Jules Verne, należący do grona najpopularniejszych pisarzy XIX wieku, w usta jednego z bohaterów swoich powieści włożył słowa: „każdy Polak to prawie Francuz”. Trudno o większą pochwałę naszej nacji w ustach Francuza!

Chociaż w pierwszych latach Wielkiej Wojny Paryż uznawał kwestię polską za sprawę wewnętrzną swego rosyjskiego sojusznika, rząd francuski dał odczuwalny dowód życzliwości wobec Polaków. W 1915 roku przychylił się do prośby Polonii francuskiej, aby spośród jeńców niemieckich wydzielić Polaków i stworzyć dla nich osobny obóz w Le Puy, niedaleko Saint-Étienne. W 1916 roku powstał drugi obóz dla Polaków w Montluçon. Jeńcy Polacy otrzymali szeroki zakres swobód, przy pomocy Polonii prowadzono szeroką pracę edukacyjną, oświatową. Czas niewoli stał się nieoczekiwanie szansą umacniania świadomości narodowej, a także zdobywania sympatii miejsco­wej ludności w trakcie pracy jeńców w rolnictwie i przemyśle francuskim. Znajomość spraw polskich była zarówno w społeczeństwie, jak i elitach fran­cuskich Francji zdecydowanie wyższa niż w krajach anglosaskich.

Jednak w latach I wojny światowej Francja, aczkolwiek należała do grona wielkich mocarstw, nie odgrywała już wśród nich głównej roli. Jesienią 1918 zwycięska, lecz ogromnie wykrwawiona i zadłużona, nie była państwem, które mogłoby, wzorem Francji napoleońskiej, dyktować warunki traktatu pokojowego. Tym większego znaczenia nabierało posiadanie wpływowych lobbystów sprawy polskiej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

Po zwycięstwie nad Niemcami szybko dały o sobie znać różnice w poglądach mocarstw ententy na urządzenie powojennej Europy. Odży­wało echo zaszłości historycznych, wzajemnego braku zaufania, uprzedzeń, usunięte w cień podczas wojny, kiedy Wielką Brytanię, Francję i Włochy połączyła walka ze wspólnym wrogiem. Teraz przeciwnik był pokonany. Zaczynały się tragi o zdobycze, zyski. Powracał delikatny, a jednak widocz­ny ślad dawnej rywalizacji między Wielką Brytanią i Francją. Paryż dążył do budowy wpływów francuskich w Europie Środkowo-Wschodniej, które wzmacniałyby pozycję Francji na kontynencie. Londyn, zgodnie z zasadą utrzymywania równowagi sił, niechętnym okiem spoglądał na te działania i nie pragnął wzmacniania państw, które – tak jak Polska – mogły być po­tencjalnymi sojusznikami Francji. Nie zamierzał dopuścić do nadmiernego osłabienia Niemiec jako siły równoważącej potęgę Francji na kontynencie ani utworzenia dużego państwa polskiego, które musiałoby z racji swoich interesów politycznych dążyć do zbliżenia z Francją, wzmacniając wpływy Paryża w Europie Środkowo-Wschodniej. Włosi postrzegali Francję jako przyszłego konkurenta na Morzu Śródziemnym, zatem również Rzymowi nie na rękę były rozstrzygnięcia wzmacniające pozycję Francji w Europie.

Gdzieś w cieniu pozostawała Rosja rozdarta wojną domową. Wykrwa­wiona wojną i rewolucją, niedopuszczona do stołu rokowań – ponieważ po objęciu władzy przez bolszewików zawarła 3 marca 1918 separatystyczny po­kój z państwami centralnymi, była na razie wielką niewiadomą. Mocarstwa ententy zgodnie wspierały „białych” i liczyły na ich zwycięstwo. Gotowe były wesprzeć nową demokratyczną Rosję, jej interesy polityczne i pretensje terytorialne. Na porządku dziennym stanęłoby wówczas pytanie nie tylko o przebieg wschodniej granicy Polski, ale i o suwerenność odrodzonej Rzecz­pospolitej. Biali generałowie widzieli Polskę ściśle złączoną z Rosją, a co najmniej pozostawioną w rosyjskiej strefie wpływów. Władze bolszewickie nie były uznawane na Zachodzie, niemniej reprezentowały realną siłę, z którą należało się liczyć.

Odbudowa Rzeczpospolitej okazała się jednym z najtrudniejszych, a według części polityków Zachodu najtrudniejszym problemem, przed jakim stanęły mocarstwa ententy. Przeprowadzenie jej w duchu zgodnym z orędziem prezydenta Wilsona, które mówiło o niezależnej Polsce powstałej ze wszystkich ziem zamieszkałych niewątpliwie przez Polaków i z dostępem do morza, rodziło całe spektrum pytań, między innymi o zasady etniczne, wojskowe, gospodarcze, jakimi należy kierować się przy wytyczaniu granic Rzeczpospolitej, o zakres uwzględniania racji historycznych i sposób po­godzenia ich z rzeczywistością początków XX wieku. Spełnienie marzeń polskich działaczy niepodległościowych o wielkiej ojczyźnie, nawiązującej do Rzeczpospolitej Obojga Narodów, było w realiach 1918 roku niemożliwe. Zadośćuczynienie roszczeniom terytorialnym Niemiec, Czech, Litwy, Ukra­iny pozostawiłoby w rękach Polaków obszar niewiele większy od Królestwa Kongresowego, zaś spełnienie oczekiwań „białej” Rosji, której udzielano wsparcia w walce z bolszewikami, musiało wiązać się z porzuceniem planów utworzenia Polski niezależnej.

Niemal dokładnie sto lat wcześniej, po upadku Napoleona, przed po­dobnymi wyzwaniami stanął kongres wiedeński. Również tamto zgromadze­nie przedstawicieli mocarstw, na które zaproszono reprezentantów pokonanej Francji, pragnęło realizować szczytne cele: zawarcie sprawiedliwego pokoju, zabezpieczenie kontynentu przed kolejnym wielkim paroksyzmem wojen… Tak jak w 1918 roku finalne obrady poprzedziło powołanie szeregu komisji, które miały opracować powierzone im zagadnienia i przedstawić propozycje ich rozwiązania. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów okazała się sprawa Polski.

Podczas obrad kongresu wiedeńskiego starły się dwie zasady: samo­stanowienia narodów i legitymizmu. Zasada legitymizmu nakazywała, aby wszystko, co należało do monarchów przed wojnami napoleońskimi, teraz do ich rąk powróciło. Wpływ wychowawcy, szwajcarskiego republikanina Frédérica-Césara de la Harpe, biska przyjaźń z księciem Adamem Czarto­ryskim, młodzieńcze zainteresowanie Zachodem i wydarzeniami Wielkiej Rewolucji sprawiły, że obrońcą zasady samostanowienia narodów został… car Aleksander I, nazywany jedynym w dziejach Rosji „carem demokratą”. A największym przeciwnikiem, obok przebiegłego dyplomaty austriackiego księcia Klemensa von Metternicha, okazał się Talleyrand – przedstawiciel Francji, wieloletni kreator polityki Francji napoleońskiej.

Car prawo samostanowienia narodów odnosił w pierwszej kolejności do Polski, pragnąc złączyć pod swoim berłem większość ziem byłej Rzecz­pospolitej Obojga Narodów. Była to więc zasada samostanowienia widziana przez pryzmat imperialnych interesów Rosji. Plany Aleksandra nie powiodły się wobec ostrego sprzeciwu Austrii i zaniepokojenia Wielkiej Brytanii wzro­stem potęgi caratu. Niemniej to właśnie rosyjskiemu carowi zawdzięczaliśmy utworzenie Królestwa Kongresowego i 15 lat względnej swobody. Historycy wylali morze atramentu w dyskusjach nad motywami postępowania cara i jego niezrealizowanymi obietnicami dla Polaków. Lapidarnie i chyba trafnie ujął decyzje kongresu wiedeńskiego dla sprawy polskiej książę Adam Czar­toryski w liście do ojca: „Złe z dobrym pomieszane, ale lepiej nam będzie, niż było”Cyt. za: Władysław Zajewski, Sprawa polska na Kongresie Wiedeńskim, „Czasy Nowożytne”, t. 21, 2008, s. 41..

Jesienią 1918 zwycięskie mocarstwa były zgodne co do tego, że powin­na odrodzić się niepodległa Rzeczpospolita. Apelowały do rządów państw Europy Środkowo-Wschodniej, powstających na gruzach monarchii habs­burskiej i obrzeżach carskiej Rosji o zaprzestanie sporów, walk i uznanie decyzji konferencji pokojowej, która miała wytyczyć ich granice, kierując się przede wszystkim względami natury etnicznej. Przygotowywano materiały, zbierano informacje, jak się wydaje, nie do końca zdając sobie sprawę ze skali zagrożenia, jakie dla całego regionu stanowi bolszewicka Rosja. Jak było ono wielkie i realne dla Polski u schyłku 1918 roku?

Przypomnijmy kilka faktów:

• 11 listopada 1918 Polacy uwolnili stolicę spod okupacji niemieckiej, a w Compiègne podpisano rozejm kończący działania wojenne na frontach I wojny światowej. Zgodnie z jego postanowieniami wojska niemieckie miały wycofać się na granice z 1914 roku.
• 12 listopada zgromadzeni na konferencji w Moskwie działacze So­cjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy podjęli uchwałę o skierowaniu wszystkich sił partii do Polski, aby wzniecić tam rewolucję. Centralny Komi­tet Wykonawczy SDKPiL wydał odezwę do Polaków przebywających w Ro­sji, zachęcając ich do wstępowania w szeregi Zachodniej Dywizji Strzelców, gdzie będą formowane pułki polskie.
• 13 listopada Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy anu­lował traktat brzeski i wszystkie zawarte w nim zobowiązania Rosji do rezy­gnacji z terenów należących do byłego państwa carów. Wezwał „lud pracu­jący” zamieszkujący te ziemie do tworzenia władzy rad i bratniego związku z robotnikami i chłopami Rosji. Gdyby natomiast siły „ludu pracującego” okazały się zbyt słabe do realizacji tego zadania, Armia Czerwona gotowa była pospieszyć z pomocą.
• 16 listopada dowództwo Armii Czerwonej utworzyło Armię Za­chodnią, wyznaczając jej jako pierwszy cel zajęcie ziem Litwy i Białorusi. Czerwone formacje rozpoczęły powolny marsz na zachód, w ślad za wyco­fującymi się oddziałami niemieckimi.
• 18 listopada w Woroneżu Lew Trocki, ludowy komisarz spraw woj­skowych i przewodniczący Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki, zapowie­dział utworzenie republik rad w Polsce i na Ukrainie. Rzucił hasło ofensywy na zachód: „Przez Kijów prowadzi prosta droga do połączenia się z rewolucją austriacką i węgierską, podobnie jak przez Psków i Wilno prowadzi droga do połączenia z rewolucją niemiecką. Ofensywa na wszystkich frontach! Ofensywa na zachodnim froncie, ofensywa na południowym froncie, na wszystkich rewolucyjnych frontach!”Lew Trocki, Kak woorużałas’ riewolucija, Moskwa 1923, t. 1, s. 398.. W Armii Czerwonej przystąpiono do formowania pułków o polskich nazwach: Warszawski Pułk Czerwonych Huzarów, Lubelski Pułk Strzelecki, Siedlecki Pułk Strzelecki…

W grudniu 1918, kiedy do Paryża napływały dopiero pierwsze dele­gacje na paryską konferencję pokojową i wraz z licznym gronem specjali­stów, którzy towarzyszyli politykom, rozlokowywały się w przydzielonych im apartamentach, Lenin zatwierdził plan operacji „Wisła”. Nakazywał on dojście Armii Zachodniej do zachodniej granicy byłego imperium carskiego z 1914 roku. Założenia operacji „Wisła” dowodziły, że w Europie urządzanej przez bolszewików nie ma miejsca dla wolnej Polski. Wódz rewolucji bol­szewickiej wyjaśnił, że prawo do samostanowienia narodów, które czerwoni władcy Kremla umieścili na swoich sztandarach, aby przedstawiać światu Rosję bolszewicką jako kraj nastawiony pokojowo i przyjaźnie do sąsiadów, przestaje obowiązywać tam, gdzie stoi w sprzeczności z interesem światowej rewolucji. Niepodległa Polska przeszkadzała w połączeniu rewolucji bolsze­wickiej z rewolucją niemiecką. Musiała zatem zniknąć z mapy Europy.

• 22 i 29 grudnia rząd polski, zaniepokojony zbliżaniem się Armii Czerwonej i tworzeniem w jej szeregach pułków „polskich”, wysłał noty, zarzucając bolszewikom prowadzenie agresywnej polityki odmawiającej narodom prawa do stanowienia o swym losie. Moskwa w nocie przesła­nej jako odpowiedź na dwie polskie noty (7 stycznia 1919) skwitowała je stwierdzeniem, że Armia Czerwona spełnia tylko wolę ludności litewskiej i białoruskiej, która pragnie połączyć się z bolszewicką Rosją. Nie ma więc mowy o agresji.
• 25 grudnia na łamach pisma „Izwiestia”, organu Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego, ukazał się artykuł, którego autor wskazywał, że po spodziewanym rychło zajęciu Wilna kolejnym przeciwni­kiem Armii Czerwonej będzie Wojsko Polskie. Polski wywiad wojskowy na podstawie informacji uzyskanych z bolszewickiej Rosji przedstawił analizę, z której wynikało, że wojna z Rosją sowiecką „jest nieunikniona, jest przez nią postanowiona i gotowana i jest tylko kwestią czasu”Andrzej Pepłoński, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, Warszawa 1999, s. 42..
• 27 grudnia wybuchło powstanie wielkopolskie.
• 8 stycznia 1919 Józef Unszlicht ogłosił powstanie Polriewwojenso­wietu (Rewolucyjnej Rady Wojennej Polski), który miał przygotować grunt do powołania republiki rad w Polsce.
• 11 stycznia Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało Instruk­cję dla działania Wojska Polskiego na Litwie i Białorusi „w celu powstrzymania fali bolszewickiej”Centralne Archiwum Wojskowe, Zbiór rękopisów, sygn. I.400.347.. Naczelny Wódz i Naczelnik Państwa Józef Piłsudski stanął przed niezwykle trudnym dylematem. Miał do dyspozycji około 5 tysięcy żołnierzy Grupy Podlaskiej i Dywizji Litewsko-Białoruskiej wy­posażonych w kilkadziesiąt ciężkich karabinów maszynowych i 6 armat do osłony granicy Królestwa od Białostocczyzny po Wołyń. Oba zgrupowania polskie były w stadium organizacji; przedstawiały zlepek batalionów, szwa­dronów i zalążków pułków. Wszystkie pozostałe siły Wojska Polskiego an­gażowała wojna z Ukraińcami, która ogarnęła Wołyń i Galicję. Ze wschodu nadciągały trzy dywizje Armii Czerwonej, a w ich składzie pułki o „polskich” nazwach. Łącznie około 19 tysięcy żołnierzy w stanie bojowym, kilkadziesiąt armat, blisko trzysta ciężkich karabinów maszynowych, pociągi pancerne, lotnictwo. Piłsudski był przekonany, że obrona 200 kilometrów granicy tak słabymi siłami jest iluzoryczna. Nieprzyjaciel będzie w stanie przełamać ją w dowolnym miejscu i ruszyć na Warszawę. Wkroczenie Armii Czerwonej do Królestwa z hasłami rewolucyjnymi i powołanie przez bolszewików ma­rionetkowego rządu złożonego z polskich komunistów mogło spowodować katastrofalne skutki. Będąc za słabym, aby się bronić, Piłsudski postanowił wystąpić zaczepnie. Zaatakować czołówki rozciągniętych na wielkiej prze­strzeni dywizji bolszewickich, zaskoczyć je, narzucić warunki walki i zadać porażkę, zanim nadciągną główne siły Armii Zachodniej.
• 15 stycznia powstańcy opanowali niemal całą Wielkopolskę, stawia­jąc mocarstwa ententy wobec faktu dokonanego.
• 18 stycznia w Paryżu uroczyście otwarto obrady konferencji pokojowej.
• 12 lutego Rada Najwyższa paryskiej konferencji pokojowej powołała Komisję do Spraw Polskich, która miała przedstawić propozycje uregulowa­nia zachodniej i wschodniej granicy państwa polskiego.
• Nocą 13/14 lutego doszło do pierwszej walki oddziałów żołnierzy polskich z czerwonoarmistami, zakończonej zdecydowanym zwycięstwem Polaków. Datę tę przyjęto za początek nigdy niewypowiedzianej oficjalnie wojny między Rzeczpospolitą i Rosją bolszewicką.

Powyższe fakty zestawiamy nie po to, aby krytykować opieszałość ententy. Mocarstwa nie mogły zwołać konferencji pokojowej z dnia na dzień, bez przygotowania. Pragniemy tylko przypomnieć prawdę, która w tamtych dniach spędzała sen z powiek wielu polskim politykom i wojskowym. Nad krajem zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo, które ogół społeczeństwa, zaję­tego wojną z Ukraińcami, zafascynowanego doniesieniami o obronie Lwowa, nie doceniał. Wkroczenie Armii Czerwonej z hasłami rewolucji na teren Królestwa, powołanie przez bolszewików marionetkowego rządu z polskich komunistów groziło chaosem i nieobliczalnymi skutkami.

Polska walczyła o czas potrzebny do otrzymania z Zachodu pierwszych dostaw broni i amunicji, bez których na dłuższą metę nie sposób było bronić się przed bolszewicką inwazją (w kraju nie mieliśmy wówczas żadnego prze­mysłu zbrojeniowego). O czas konieczny, aby napłynęły transporty żywności dla głodującego kraju, wyniszczonego przez wojnę i rabunki okupantów, po­mocy medycznej dla społeczeństwa trapionego epidemiami. A przede wszyst­kim o szybkie, jak ufano, decyzje ententy umożliwiające połączenie ziem zaboru pruskiego z ojczyzną. Niecierpliwość i gorycz Wielkopolan i ludności polskiej z Pomorza, wywołane niezrozumiałą dla nich zwłoką w przekazaniu Rzeczpospolitej ziem będących przecież kolebką państwa polskiego, oddają słowa jednej z żołnierskich piosenek:

Ołowiem i krwią paragrafy spiszemy,
że z Polską połączyć się chcemy.

Wielkopolska i Pomorze były jedynymi ziemiami dawnej Rzeczpospo­litej, których nie dotknął niszczący płomień wojny światowej. Tutejsze życie stało się cięższe, uboższe, tak jak w całych Niemczech przygniecionych wo­jennymi ciężarami i blokadą kontynentalną, ale przemysł, rolnictwo, orga­nizacja życia pozostały nienaruszone. Wielkopolanie ze swoim potencjałem gospodarczym, patriotyzmem, wysoką świadomością narodową, umiejętno­ściami organizacyjnymi, rzeszami żołnierzy doskonale wyszkolonymi w byłej armii niemieckiej stanowiliby niezwykle cenne wzmocnienie możliwości obronnych Rzeczpospolitej. Szybkie przyłączenie zaboru pruskiego do Polski leżało w najgłębiej pojętym interesie naszego kraju.

Dopóki Wielkopolska nie była traktatowo uznaną częścią Rzeczpospo­litej, nie było możliwe zjednoczenie Wojska Polskiego z Armią Wielkopolską. Mimo to, korzystając z rozejmu w Trewirze, podpisanego przez Niemców 16 lutego 1919 pod naciskiem ententy, który między innymi zobowiązał Ber­lin do zaprzestania walk z Polakami i wyznaczył linię demarkacyjną, kończąc działania zbrojne na frontach powstania wielkopolskiego, oddział wielkopol­ski pod dowództwem generała Daniela Konarzewskiego przybył już w marcu 1919 pod Lwów i walnie przyczynił się do przełamania pierścienia okrążenia miasta przez wojska ukraińskie.

Przybysze zza oceanu, dumni z walorów amerykańskiej demokracji, ufali, że korzystając ze swoich doświadczeń, będą mogli szybko i sprawiedliwie rozstrzygnąć europejskie spory, a także wprowadzić na Starym Kontynencie zmiany minimalizujące niebezpieczeństwo wybuchu kolejnej wielkiej wojny. Ten ślad dumy i wiary przebija w słowach prezydenta Wilsona, wyrażającego przekonanie, że po raz pierwszy w historii wielkie mocarstwa będą formuło­wały warunki traktatów pokojowych nie w imię własnych korzyści, ale dla dobra wspólnego, uwzględniając interesy i oczekiwania mniejszych narodów.

Szybko przyszło zaskoczenie, czasem rozczarowanie lub zniechęcenie, kiedy odkrywano, że posługując się wzorcami demokracji własnej ojczy­zny i właściwym dla Amerykanów sposobem myślenia, nie da się znaleźć skutecznego antidotum na rozstrzygnięcie zawikłanych europejskich wa­śni obarczonych historycznymi zaszłościami, uprzedzeniami, stereotypami. Że zwycięskie mocarstwa europejskie pozostają zdecydowane, pragmatyczne i uparte w obronie tego, co uznają za własną rację stanu.